Karpaty, stanowiące stosunkowo niewielki fragment naszego kraju, zaskakują wielowymiarową bioróżnorodnością. Obecny, unikatowy krajobrazu tego obszaru – mozaika lasów, zarośli, muraw, łąk pastwisk i pól uprawnych – powstawał przez wieki dzięki działaniu czynników naturalnych oraz ludzkiej działalności. W dzisiejszym świecie jest to niezaprzeczalne bogactwo, w którym drzemie ogromny potencjał.

 

O różnorodności biologicznej

Termin różnorodność biologiczna (ang. biological diversity) stworzony przez Thomasa Lovejoya w 1980 r., w powszechnym użyciu stosowany jest od około połowy lat 80. ubiegłego wieku. Skrócona forma bioróżnorodność (ang. biodiversity) pojawiła się w 1986 r. Obecnie oba pojęcia stosuje się zamiennie.

Zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej ^[1]z 1992 roku, różnorodność biologiczną można rozumieć jako rozmaitość i zmienność życia na Ziemi na wszystkich poziomach jego organizacji:

• w obrębie gatunku: mierzona różnicami genetycznymi między osobnikami lub populacjami;
• gatunkowym: wyrażana poprzez zestawienie liczby i sposobu rozmieszczenia gatunków;
• ekosystemowym: mierzona liczbą różnych wielogatunkowych zbiorowisk.

Różnorodność biologiczna jest pojęciem często stosowanym dla zobrazowania bogactwa gatunków i ekosystemów występujących na danym obszarze. Wysoka różnorodność biologiczna jest niezmiernie istotna, aby ekosystemy i gatunki zachowały swoją dynamiczną równowagę zależną od wielu współzależnych czynników i procesów i były odporne na ewentualne zakłócenia środowiskowe mogące – w przypadku układów jednolitych, ubogich – wywołać poważne zaburzenia, aż do całkowitej zagłady. Łatwiej jest przecież naprawić czy odtworzyć uszkodzoną strukturę mając na podorędziu bogaty asortyment części zamiennych: gatunków i ich zasobów genetycznych.

Czynniki środowiskowe i warunki siedliskowe występujące w górach są przyczyną kształtowania się unikalnych ekosystemów z gatunkami przystosowanymi do życia w tak wymagającym otoczeniu. Przyjmuje się, że każdy wyodrębniony łańcuch górski posiada swój typ roślinności. W podziale geobotanicznym Karpaty również stanowią odrębną jednostkę, mimo że wykazują na ogół duże pokrewieństwo geobotaniczne innymi górami, np. Alpami czy górami Półwyspu Bałkańskiego, co jest szczególnie widoczne w Karpatach rumuńskich. Wewnętrzne zróżnicowanie warunków siedliskowych, odzwierciedlone w szacie roślinnej, pozwala z kolei na podział Karpat na mniejsze jednostki, np. Karpaty Zachodnie i Wschodnie^[2].

 

Karpaty w Europie i Polsce

Karpaty to rozległy łańcuch górski położony w środkowej Europie. Ciągną się wyraźnym łukiem o długości ok. 1300 km pomiędzy przełomem Dunaju: na granicy austriacko-słowackiej, do tzw. „Żelaznej Bramy” na pograniczu rumuńsko-serbskim.

Powierzchnia Karpat to ponad 200 000 km2 (obejmuje siedem państw Europy Środkowej), co plasuje je na drugim miejscu pod względem rozległości w Europie (zaraz po Alpach)^[3]. Szerokość łańcucha karpackiego jest zróżnicowana i wynosi od 100 do 500 km. Największa szerokość łańcucha odpowiada najwyższym szczytom, Gerlachowi (2655 m n.p.m.) w Tatrach w Karpatach Zachodnich oraz Moldoveanu (2543 m n.p.m.) w Karpatach Południowych. Najniższym punktem w głównym grzbiecie Karpat jest Przełęcz Dukielska – 500 m n.p.m. Karpaty nie stanowią jednego nieprzerwanego łańcucha gór, ale składają się z wielu wyróżniających się pod względem geologicznym i orograficznym pasm górskich.

Karpaty, podobnie jak Pireneje czy Alpy, należą do najmłodszych łańcuchów górskich Europy. Ich powstanie wiąże się z orogenezą alpejską, kiedy to formacje skalne zostały ostatecznie sfałdowane i wypiętrzone.

Polska część Karpat tworzy łuk o długości ponad 300 km i powierzchni 19 600 km2, co stanowi ok. 10% powierzchni całego łańcucha. Karpaty polskie zajmują wreszcie 6,3% powierzchni kraju^[4]. Na teren Polski przypada znaczna część Zewnętrznych Karpat Zachodnich (16 tys. km2, 81% powierzchni polskiej części Karpat), najbardziej na zachód wysunięta część Zewnętrznych Karpat Wschodnich (2,5 tys. km2, 13% powierzchni) oraz północna część Centralnych Karpat Zachodnich (1,1 tys. km2, 6% powierzchni). Ze względu na czas fałdowań oraz typ i wiek formacji skalnych na terenie Polski wyróżnia się Karpaty Centralne, obejmujące Tatry i Obniżenie Podhalańskie, oraz – oddzielone przez Pieniński Pas Skałkowy – Karpaty Zewnętrzne (Fliszowe), czyli Beskidy i Pogórze Karpackie^[5].

Różnorodność krajobrazów występujących w Karpatach jest porównywalna z Alpami. Jednocześnie góry te rzadko osiągają wysokości powyżej 2500 m n.p.m. Obecnie w Karpatach nie występuje zlodowacenie, chociaż w przeszłości lodowce kształtowały rzeźbę najwyższych pasm.

 

Klimat

Karpaty polskie leżą w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, przejściowego pomiędzy klimatem morskim i kontynentalnym^[6]. 

Karpaty Zachodnie stanowią granicę klimatyczną między obszarami chłodniejszymi, pozostającymi pod przejściowym wpływem mas powietrza morskiego na północy i cieplejszymi, o klimacie bardziej kontynentalnym na południu. Karpaty Wschodnie oddzielają obszary o łagodnym, wilgotniejszym klimacie na zachodzie od obszarów o klimacie suchym, kontynentalnym na wschodzie.

Karpaty charakteryzują się jednak znaczną odrębnością klimatyczną. Są one najbardziej różnorodnym pod względem klimatu regionem Polski, głównie za sprawą dużego zróżnicowania wysokości bezwzględnych i rzeźby, od których uzależnione są cechy klimatu obszarów górskich^[7]. Ważną cechą klimatu obszarów górskich jest jego piętrowość. W polskiej części Karpat zostało wyróżnionych sześć pięter klimatycznych w polskiej części Karpat Zachodnich, w oparciu o wysokość średniej rocznej temperatury powietrza i uwzględniając występowanie pięter roślinnych ^[8].

Przyroda nieożywiona

 Łuk Karpat położony jest w zlewiskach dwóch mórz – Bałtyckiego i Czarnego, które rozdziela europejski dział wodny. Polską część Karpat niemal w całości obejmuje zlewisko Bałtyku, którego najważniejszą rzeką jest Wisła z jej prawobrzeżnymi dopływami – m.in. Sanem, Wisłoką i Dunajcem. Zaledwie 1% powierzchni stanowi zlewisko Morza Czarnego, które wcina się w trzech miejscach: w Beskidzie Śląskim, na wysokości Beskidu Żywieckiego i Obniżenia Orawsko-Podhalańskiego oraz we wschodnich częściach Pogórza Przemyskiego i Gór Sanocko-Turczańskich. Najdłuższymi rzekami polskich Karpat są: San, Dunajec, Wisłok, Wisłoka i Biała. Główne karpackie rzeki biegną zgodnie z nachyleniem terenu, najczęściej z południa na północ^[9]. Największe i najgłębsze naturalne zbiorniki wodne w Karpatach to polodowcowe jeziora tatrzańskie, których wykształciło się ok. 300 w całym łańcuchu tatrzańskim. Liczne są również w regionie niewielkie, płytkie jeziora pochodzenia osuwiskowego ^[10]. Największe z nich to jeziora Duszatyńskie położone na zboczach Chryszczatej w Bieszczadach Zachodnich^[11]. Na niektórych rzekach powstały zbiorniki retencyjne, z których największy to Zbiornik Soliński na rzece San oraz zbiorniki Rożnowski i Czorsztyński na Dunajcu.

Na terenach o podłożu węglanowym w Tatrach Zachodnich i Pieniach zachodzą interesujące zjawiska krasowe – ponory, wywierzyska. Powstały tam również krasowe jaskinie z różnymi formami naciekowymi i interesującą fauną jaskiniową. Krajobraz Beskidów urozmaicają piaskowe skałki, z których wiele objętych jest ochroną, np. rezerwat Skamieniałe Miasto, Prządki. W Karpatach występują również wody termalne oraz wody lecznice, których eksploatacja wiąże się z powstaniem uzdrowisk.

 

Przyroda ożywiona

Najważniejszą cechą łańcucha karpackiego – począwszy od krajobrazu, poprzez przyrodę, na grupach etnicznych i dziedzictwie kulturowym skończywszy – wydaje się jego różnorodność. Główne kluczowe czynniki kształtujące wartość przyrodniczą Karpat, to duża różnorodność siedlisk przyrodniczych charakterystyczna dla obszarów górskich oraz niedostępność tego terenu, która sprawia, że wiele miejsc ma nadal charakter zbliżony do naturalnego. Różnorakość siedlisk przyrodniczych związana jest z dynamicznymi zmianami warunków klimatycznych wraz z wysokością nad poziomem morza i wynikającą z tego strefowością roślinności. Przyjmuje się, że każdy wyodrębniony łańcuch górski posiada swój typ roślinności, i tak jest również w przypadku Karpat.

Szacuje się, że w Karpatach Polskich występuje 1700 gatunków roślin rodzimych i trwale zadomowionych, stanowi to ¾ całej flory krajowej. Jednocześnie Karpaty należą do najlepiej pod względem botanicznym zbadanych regionów Polski^[12]. We florze karpackiej występuje około 500 gatunków roślin związanych z położeniami górskimi. Znaczna jest także liczba gatunków endemicznych, to znaczy takich, które spotkać można wyłącznie w obrębie łuku karpackiego, lub subendemicznych, czyli występujących głównie w Karpatach, ale spotykanych również w innych częściach globu. Część z nich to endemity ogólnokarpackie, zaś część przywiązana jest do konkretnych fragmentów łańcucha, np. endemity zachodniokarpackie (np. tojad mocny morawski, szafran spiski, urdzik karpacki), wschodniokarpackie (np. pszeniec biały, lepnica karpacka, goździk kartuzek skalny), tatrzańskie, pienińskie itd. Rośliny, które wyróżniają Karpaty Wschodnie od Zachodnich to m.in.: fiołek dacki, goździk skupiony, chaber Kotschyego, sałatnica leśna, lulecznica kraińska, olsza zielona, wężymord górski. Do endemitów i subendemitów ogólnokarpackich z kolei zaliczyć można między innymi rosnący nawet w pobliżu najwyższych szczytów dzwonek wąskolistny, wysokogórską wierzbę wykrojoną, zwaną także wierzbą Kitaibela, której płożące pędy trudno jest skojarzyć z jej drzewiastymi krewniakami, czy wreszcie żywokost sercowaty, o liściach, których kształt kojarzy się jednoznacznie w treścią karteczek walentynkowych ^[13].

Strefowe zmiany roślinności najprościej możemy zauważyć w wyższych pasmach górskich. Ten system zmieniających się wraz z wzrostem wysokości siedlisk dodatkowo staje się coraz bardziej złożony poprzez czynniki działające w mniejszej skali, np. ekspozycje stoku czy jego nachylenie. Wszystko to tworzy bardzo złożony układ, który uzupełniany jest przez obecność mikrosiedlisk takich jak martwe drewna czy wychodnie skalne, które są kluczowe dla występowania wielu gatunków. Roślinność układa się w kilka pięter wysokościowych, których granice przebiegają w pasmach południowych wyżej niż w północnych. W Karpatach wykształciło się 6 pięter roślinności: piętro pogórza, regla dolnego, regla górnego, kosodrzewiny, halne i turniowe ^[14]. 

Przy czym wszystkie występują jedynie w Tatrach. Na Babiej Górze brakuje już najwyższego pietra turniowego. W wielu pasmach Beskidów brakuje regla górnego. Na Pogórzu tylko w wyżej wyniesionych pasmach wykształciło się piętro regla dolnego. Karpaty Wschodnie mają znacznie obniżone granice pięter roślinnych w stosunku do Karpat Zachodnich. Dodatkowym piętrem charakterystycznym dla Karpat Wschodnich są połoniny, czyli zbiorowiska subalpejskie i alpejskie, rozciągające się od granicy lasu po najwyższe szczyty, co wpływa na powstawanie form krzywulcowych buka w górnej granicy lasu. Chociaż niewielkie powierzchniowo, jest to piętro bardzo cenne pod względem przyrodniczym, występują tu bowiem liczne rzadkie gatunki górskie, w tym wschodniokarpackie.

Karpaty są na mapie Europy prawdziwą ostoją dla wielu niegdyś powszechnych gatunków zwierząt, które przegrały w konkurencji z postępującym osadnictwem człowieka. Dotyczy to zwłaszcza dużych drapieżników, wymagających nieraz ogromnych obszarów, na których będą mogły polować i wychowywać młode.

Królestwo zwierząt obejmuje zarówno gatunki bezkręgowców, jak i kręgowców. Ich występowanie ponownie jest determinowane przez klimat. W Karpatach żyją duże, jak i mniejsze drapieżniki (będące w innych miejscach prawie na wymarciu): wilki szare, rysie euroazjatyckie, żbiki europejskie, dziki, niedźwiedzie, borsuki europejskie, lisy rude. Zbocza stanowią schronienie również dla zwierząt roślinożernych i rzecznych, jak jelenie, świstaki tatrzańskie, kozice północne, wydry czy bobry. Bogactwo gatunków dotyczy także świata ptaków, z których najbardziej charakterystyczne pozostają: orły przednie, puchacze, bociany czarne, głuszce zwyczajne, orliki krzykliwe, myszołowy. Zarówno na terenie Beskidów, Bieszczad, jak i Tatr spotkać można rozlicznych przedstawicieli gadów oraz płazów – salamandrę plamistą, padalca, traszkę górską, żmije, a także interesujące przykłady zwierząt bezkręgowych, obejmujących ponad 3000 gatunków (od chrząszczy, poprzez muchówki, motyle, aż po mięczaki).

 

oprac. Małgorzata Pociask

 

^[1] Konwencja o różnorodności biologicznej, sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r. (Dz.U. z 2002 r. nr 184, poz. 1532)

^[2] www.informatoriumkarpackie.pl

^[3] Kondracki J. 1978. Karpaty. WSiP, Warszawa.

^[4] Kondracki J. 2013. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

^[5] Wantuch M., Kłapyta P., Środulska-Wielgus J. 2016. Charakterystyka wybranych walorów przyrodniczych i kulturowych Karpat Polskich. W: Wspólnie dla zrównoważonego rozwoju Karpat. Poradnik o Konwencji Karpackiej. Stowarzyszenie Ekopsychologia, Zakliczyn.

^[6] Woś A. 1996. Zarys klimatu Polski. Wyd. Nauk. UAM, Poznań, wyd. II, ss. 301.

^[7] Woś A. 1996. Zarys klimatu Polski. Wyd. Nauk. UAM, Poznań, wyd. II, ss. 301.

^[8] Hess M. 1965. Piętra klimatyczne w Polskich Karpatach Zachodnich. Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr. 11: 1-258.

^[9] Pępkowska-Król A. 2016. Środowisko przyrodnicze Karpat polskich.W: Ptaki polskich Karpat – stan, zagrożenia, ochrona, OTOP, Marki.

^[10] Dynowska I. 1995. Wody W: Warszyńska J. (red.). Karpaty Polskie. Uniwersytet Jagielloński, Kraków, ss: 117-130.

^[11] Schramm W. 1925. Zsuwiska stoków górskich w Beskidzie. Wielkie zsuwisko w lesie wsi Durszyn ziemi Sanockiej. Kosmos 50: 1355-1374.

^[12] www.iop.krakow.pl/karpaty/Szata_roslinna,16,wyswietl.html

^[13] Pasierbek T. 2013. Bogactwo Karpat. W: Jacek Kubiena (red). Pasterstwo w Karpatach a współczesność. Szkice. Centrum UNEP/GRID-Warszawa & Grafikon, Warszawa.

^[14] Pawłowski B. 1977. Szata roślinna gór polskich. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. Wyd. 2, PWN, Warszawa, ss. 189-252.