Karpaty należą do największych łańcuchów górskich w Europie, zajmują powierzchnię około 209 tys. km2. Rozciągają się łukiem o długości około 1300 km pomiędzy przełomami Dunaju: pod Bratysławą na pograniczu słowacko-austriackim i tzw. „Żelazną Bramą” na pograniczu rumuńsko-serbskim. Geologiczne struktury Karpat sięgają nawet nieco dalej. Niekiedy zalicza się do nich również Góry Wschodnioserbskie na terenie Serbii.

Góry te znajdują się na terenie siedmiu państw europejskich. Ponad połowa (55,5%) ich powierzchni wchodzi w skład Rumunii, 17,1% - Słowacji, 10,3% - Ukrainy, 9,3% - Polski, a ok. 7,8% - Węgier, Czech i Austrii. Za najbardziej karpacki kraj uważa się Słowację, ponieważ zajmują one 73% całkowitej powierzchni tego państwa (Warszyńska 1995). Składają się z kilku części. Najczęściej mając na myśli łuk Karpat wymienia się Karpaty Zachodnie, Karpaty Wschodnie i Karpaty Południowe. W literaturze można też jednak spotkać inne klasyfikacje, np. za Kondrackim (1978) na Karpaty Zachodnie i Karpaty Południowo- Wschodnie. Taki też podział przyjętow tym opracowaniu, nawiązując jednak do klasyfikacji według Balona i Jodłowskiego (2014) oraz Czeppego i German.

Wnętrze łuku Karpat zajmuje zapadlisko tektoniczne - nizinny Basen Panoński. Najwyższym szczytem w Karpatach jest Gerlach (2655 m n.p.m.) w Tatrach Słowackich, a najniżej położoną przełęczą w głównym grzbiecie Karpat jest Przełęcz Dukielska (500 m n.p.m.) w Beskidzie Niskim na granicy polsko-słowackiej.

Podział Karpat

źródło: opr. P. Kłapyta na podst.: J. Kondracki (1978), opublikowane w: Wantuch M., Kłapyta P., Środulska-Wielgus J. (2016)

W skład Karpat Zachodnich wchodzą Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, Centralne Karpaty Zachodnie i Wewnętrzne Karpaty Zachodnie. W skład Karpat Południowo-Wschodnich wchodzą Zewnętrzne Karpaty
Wschodnie i Wewnętrzne Karpaty Wschodnie oraz Karpaty Południowe, Wyżyna Transylwańska i Góry Zachodniorumuńskie.
Karpaty Zewnętrzne mają charakter gór średnich. Zbudowane są z mniej odpornych utworów fliszowych wieku kredowego i paleogeńskiego, czyli z piaskowców, łupków i zlepieńców. Mają budowę płaszczowinową. Na
północy łuku pojawia się też rzeźba pogórska. W skład Zewnętrznych Karpat Zachodnich wchodzą pasma należące do makroregionów Beskidów Zachodnich, Beskidów Środkowych, Pogórza zachodniobeskidzkiego i Pogórza Środkowobeskidzkiego, a także Karpat Austriacko-Morawskich, Karpat Środkowomorawskich i Bielaw.

Według najnowszego podziału Karpat Zachodnich zaproponowanego przez Balona i Jodłowskiego (2014) w skład Beskidów Zachodnich wchodzą Beskid Śląsko-Morawski, Beskid Śląski, Beskid Mały, Kotlina Żywiecka, Pasmo Pewelsko-Krzeczowskie, Międzygórze Jabłonkowsko-Koniakowskie, Beskid Żywiecko-Kysucki i Beskid Żywiecko-Orawski, Działy Orawskie, Góry Kysuckie i Magura Orawska. Na wschód od Beskidu Żywiecko-Orawskiego rozciągają się Beskid Średni (Makowski) i Beskid Wyspowy oraz położone na południe od nich Pogórze Orawsko-Jordanowskie i Gorce, a dalej Beskid Sądecki z Kotliną Sądecką i Pogórzem Popradzkim (czyli zaliczaną przez Kondrackiego do Beskidu Sądeckiego - Lubovnianską vrchoviną) oraz Góry Czerchowskie. Najwyższy w Beskidach Zachodnich i w całych Zewnętrznych Karpatach Zachodnich jest masyw Babiej Góry (Diablak 1725 m n.p.m.) w Beskidzie Żywieckim na granicy polsko-słowackiej.

Położone na zachód od Gór Kysuckich i na południe od Beskidu Śląsko-Morawskiego Jaworniki, podobnie jak Pogórze Myjawskie, Białe Karpaty, Góry Hostyńskie, Góry Wizowickie i Góry Wsetyńskie należą już do Bielaw. W skład Karpat Środkowomorawskich wchodzą natomiast Żdanicki Las, Chrziby, Pogórze Kyjowskie, Pogórze (Pasmo) Litenczyckie i Dolina Środkowej Morawy. W skład Beskidów Środkowych wchodzą Beskid Niski na pograniczu polsko-słowackim oraz położone całkowicie po stronie słowackiej Pogórze Ondawskie i Pogórze Laboreckie.

Góry Pokucko-Bukowińskie

Z Beskidami sąsiaduje od północy, oddzielony progiem morfologicznym, również fliszowy pas Pogórzy. Do Pogórza Zachodniobeskidzkiego zaliczamy Pogórze Górnomorawskie, Pogórze Jiczyńskie, Pogórze Śląskie i Pogórze Wielickie (w jego ramach wyróżniane jest też czasami Pogórze Wiśnickie). Natomiast w skład Pogórza Środkowobeskidzkiego wchodzą: Pogórze Rożnowskie, Pogórze Ciężkowickie, Pogórze Strzyżowskie, Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie oraz Doły Jasielsko-Sanockie. Niekiedy dzieli się je na Obniżenie Gorlickie, Kotlinę Jasielsko-Krośnieńską, Pogórze Jasielskie i Pogórze Bukowskie. Pogórza są najdalej na północ wysuniętą częścią Karpat. Ich granicę wyznacza zasięg utworów fliszowych wieku kredowego i paleogeńskiego nasuniętych na osady mioceńskie.

Centralne Karpaty Zachodnie są zbudowane z odpornych, paleozoicznych skał krystalicznych, metamorficznych i mezozoicznych skał osadowych, a także z kenozoicznych skał wulkanicznych (Kondracki 1978). Ich charakterystyczną cechą są zręby tektoniczne. Według Balona i Jodłowskiego (2014) i innych zaliczamy do nich pasma, wchodzące w skład Obniżenia Podhalańskiego (zwanego też Obniżeniem Orawsko-Podhalańskim lub Kotliną Orawsko-Podhalańską), Łańcucha Małokarpackiego, Doliny Środkowego Wagu, Łańcucha Małofatrzańskiego, Łańcucha Tatrzańskiego, Obniżenia Nitrzańsko-Turczańskiego, Obniżenia Spisko-Liptowskiego, Gór Spisko-Szaryskich, Trybecza i Łańcucha Niżniotatrzańskiego, do którego zaliczono również Wielką Fatrę. Najwyższym szczytem Centralnych Karpat Zachodnich i całych Karpat jest Gerlach
(2655 m n.p.m.) w Tatrach Wysokich.

Wewnętrzne Karpaty Zachodnie są najmniej zwartą częścią całej prowincji zachodniokarpackiej. Jądrem są Rudawy zbudowane ze skał paleozoicznych i krystalicznych przykrytych niekiedy triasowymi seriami wapiennymi, ale występują tu również młode skały wulkaniczne, obniżenia wypełnione paleogeńskim fliszem i neogeńskimi piaskami, iłami i marglami (Kondracki 1978). Według Balona i Jodłowskiego (2014) zaliczamy do nich pasma wchodzące w skład Obniżenia Górnego Hronu (Bruzda Hronu), Rudaw Zachodnich, Rudaw Wschodnich, Obniżenia Ipelu-Hornadu (Obniżenie Ipelu-Slany) do którego zaliczono też Kotlinę Koszycką, Krasu Słowacko-Węgierskiego, Gór Slańsko-Tokajskich, Średniogórza Północnowęgierskiego do którego zaliczono również Czerhat.
Zewnętrzne Karpaty Wschodnie (Beskidy Wschodnie) stanowią przedłużenie Zewnętrznych Karpat Zachodnich, przy czym są od nich znacznie wyższe. Charakteryzują się uwarunkowanym tektonicznie i litologicznie, rusztowym układem pasm. Według Kondrackiego (1978) i innych geografów w ich skład wchodzą Beskidy Wschodnie Lesiste, Beskidy Wschodnie Połonińskie, Karpaty Mołdawsko-Munteńskie i Subkarpaty Wschodnie.

W skład Beskidów Wschodnich Lesistych wchodzą Góry Sanocko-Turczańskie (Bieszczady Niskie), Beskidy Brzeżne, Bieszczady Zachodnie (Bieszczady czady Wysokie), Bieszczady Wschodnie (Beskidy Skolskie), Gorgany i Beskidy (Góry) Pokucko-Bukowińskie. W skład Beskidów Wschodnich Połonińskich wchodzą Połonina Równa, Borżawa, Połonina Czerwona, Świdowiec, Czarnohora i Połoniny Hryniawskie. Najwyższym
szczytem w Zewnętrznych Karpatach Wschodnich jest Howerla (2061 m n.p.m.) w Czarnohorze.

Góry Pokucko-Bukowińskie w rejonie Pisanego Kamienia

W skład Karpat Mołdawsko-Munteńskich wchodzą Obcinele Bukowińskie, Stînișoara, Tarcău, Góry Czukaskie, Góry Oituz, Góry Vrancei, Góry Buzău, Góry Gîrbova, a w skład Subkarpat Wschodnich – Subkarpaty Mołdawskie i Subkarpaty Munteńskie. Wewnętrzne Karpaty Wschodnie w przeciwieństwie do pasa fliszowego, nie są przedłużeniem Centralnych i Wewnętrznych Karpat Zachodnich. Ich charakterystycznym elementem jest długi na ponad 400 km pas gór pochodzenia wulkanicznego, przekraczający w Górach Kelimeńskich 2000 m wysokości (Kondracki 1978). Według Kondrackiego (1978) zaliczamy do nich pasma wchodzące w skład Karpat Marmaroskich, Kotliny Marmaroskiej, Gór Rodniańskich, Gór Bystrzyckich, Łańcucha Wyhorlacko-Gutyńskiego, Łańcucha Kelimeńsko-Hargickiego i Obniżenia Gheorgheńsko -Braszowskiego. Najwyższym szczytem w Wewnętrznych Karpatach Wschodnich jest Pietros (2305 m n.p.m.) w Górach Rodniańskich.

Karpaty Południowe stanowią najbardziej zwartą i wyniosłą część całego łuku karpackiego. Są zbudowane przeważnie ze skał krystalicznych i metamorficznych, przykrytych niekiedy wapiennymi seriami mezozoicznymi (Kondracki 1978). Według Kondrackiego (1978) zaliczamy do nich pasma, wchodzące w skład Grupy Fogaraskiej, Grupy Paringu, Grupy Godeanu-Retezatu, Gór Banackich, Masywu Poiana Rusca, Subkarpat Południowych (Getyckich). Najwyższym szczytem w Karpatach Południowych jest Moldoveanu (2543 m n.p.m.) w Górach Fogaraskich.

Góry Zachodniorumuńskie (Apuseni) to krystaliczny masyw z otoczką osadowych serii skalnych wieku mezozoicznego i kenozoicznego z potężnymi intruzjami i wylewami wulkanicznymi. Swym charakterem i budową przypominają francuski Masyw Centralny (Kondracki 1978). Według Kondrackiego (1978) zaliczamy do nich pasma wchodzące w skład Masywu Biharu (Bihor), Gór Maruszy, Gór Kereszu, Gór Seș-Meseș. Najwyższym szczytem w Karpatach Południowych jest Curcubăta (1848 m n.p.m.) w Masywie Biharu.

Wyżyna Transylwańska (Wyżyna Siedmiogrodzka) to łagodne wzgórza sięgające 500-700 m n.p.m. W neogenie tworzyła basen sedymentacyjny, w którym gromadził się materiał skalny z otaczających gór – żwiry, piaski i iły (Kondracki 1978). Według Kondrackiego (1978) zaliczamy do niej jednostki wchodzące w skład Wyżyny Samoszu, Równiny Transylwańskiej, Doliny Środkowej Maruszy, Wyżyny Tyrnawskiej, Kotliny Fogaraskiej, Kotliny Sibiu i Kotliny Haţeg.

Tatry Wysokie

Tekst i zdjęcia: Krzysztof Szpara